ابریشم بافی سنتی

نخستین بار در جهان، چینی ها بودند که کرم ابریشم و پارچه بافی با تارهای تنیده شده از این کرم را کشف کردند. صنعت ابریشم بافی سنتی از دیرباز در بین روستا نشینان ایران رواج داشته است و یکی از مناطقی که سابقه بسیار زیادی در صنعت ابریشم بافی دارد، استان گلستان یا همان گرگان قدیم است. آثار به جا مانده در منابع تاریخی نشان می دهد که در دوران صفویه، گرگان به عنوان یکی از قطب های تولید ابریشم در ایران بوده است. نوع پارچه های ابریشمی که در این مناطق یافت می شود شباهت بسیار زیادی به سبک پارچه های ابریشمی چینی دارد. با وجود صنعتی شدن و تولید پارچه های مختلف مصنوعی و نیمه مصنوعی در صنعت نساجی هنوز نیز شاهد بقای صنعت ابریشم بافی سنتی در بین برخی از روستاییان این مناطق هستیم.

ابزار و محیط ابریشم بافی

یکی از ابزار مهمی که در صنعت ابریشم بافی سنتی استفاده می‌شود، دار ابریشم بافی است که باید دارای تکیه گاه مناسب از جنس نرم و پوشش پلاستیکی و سالم و بدون هیچ گونه شکستگی باشد. همچنین در محیط کارگاه باید پنجره ‌ای حداقل به ابعاد یک پنجم اندازه کارگاه وجود داشته باشد و روشنایی و محل نصب لامپ نیز باید به گونه ای باشد که برای بافنده مزاحمتی ایجاد نکند.

مواد اولیه ابریشم بافی

از مهمترین موادی که در ابریشم بافی سنتی مورد استفاده قرار می گیرد، نخ چله است نخ چله از ابریشم تولید شده و نوعی نخ چهار یا پنج لا می باشد. این نخ ها از پیله های ابریشمی که نوغان داران پرورش داده اند به دست می آید. برای نخهای پود در ابریشم بافی از نوعی نخ به اسم ابریشم جفت بافت استفاده می شود که در زبان محلی به آن بافه نیز می گویند. همچنین در برخی موارد از نخ های طلایی و نقره ای رنگ نیز به عنوان تزئین در نخ های پود نیز استفاده می شود.

برای رنگرزی نخ های ابریشم از رنگ های طبیعی مانند روناس، پوست گردو یا پوست انار یا از رنگ ‌های شیمیایی آبی، مشکی، قرمز یا سبز استفاده می شود.

کارگاه ابریشم بافی

برای درست کردن کارگاه ابریشم بافی به صورت سنتی دو روش وجود دارد؛ در نوع اول کارگاه به صورت چاله ای و درون زمین ساخته می شود و در نوع دیگر به صورت سطحی و بدون چاله نصب می شود. اجزای به کار رفته در کارگاه ابریشم بافی شامل موارد زیر می شوند:

ابزار های ابریشم بافی سنتی از قبیل ماکو، ماسوره های کوچک و بزرگ و گورد ،که در ادامه مطلب به معرفی هر کدام از این ابزار می پردازیم:

ماکو

ماکو های ابریشم بافی از جنس چوب ساخته می شوند. ماسوره ها درون ماکو قرار گرفته و برای عبور دادن نخ های پود از بین تارها به کار می روند. اندازه ماکو به صورت تقریبی در حدود 25 در 5 سانتی متر و بخش داخلی آن حدود ۱۳ تا ۱۴ سانتی متر است.این ابزار از جنس نی ساخته می شود . نخ های پود به دور ماسوره های کوچک پیچیده می شود و برای بافندگی درون ماکو قرار می گیرد. اندازه این ماسوره ها در حدود ۷ سانتی متر و قطرش آن یک و نیم سانتیمتر است.

ماسوره های بزرگ

نخ های چله به کار رفته در ابریشم بافی سنتی، دور این نوع ماسوره ها پیچیده می‌شود و طول آنها در حدود ۱۰ سانتیمتر و دارای قطری در حدود ۲ سانتی متر می باشد.

گورد

این ابزار ابریشم بافی سنتی از ترکیب سه نی با نخ های پنبه ای ساخته می شود. طول این ابزار حدود ۵۷ سانتی متر و عرض آن ۱۸ سانتی متر است. گورد از قسمت بالا به قرقره و از پایین به پدال دستگاه ابریشم بافی متصل می شود. وظیفه این ابزار بالا پایین کردن تارهای بافندگی به منظور عبور دادن نخ های پود است. برای پیچاندن نخ ها درون ماسوره نیز از دستگاهی است به نام چرخ استفاده می شود.

تهیه ابریشم خام

پیش از هر چیز، قبل از شروع ابریشم بافی سنتی، باید ابریشم را تهیه نمود به همین منظور باید زمانی که کرم های ابریشم در درون پیله قرار دارند، از تبدیل آنها به پروانه جلوگیری کرد و به اصطلاح با خفه نمودن آنها، اقدامات لازم را برای به دست آوردن تار ابریشم انجام داد. برای این منظور می‌توان یک الی دو روز پیله ها را در آفتاب پهن کرد یا با بخار دادن این کار را انجام داد. البته روش های صنعتی و پیشرفته ای که با سرعت بیشتر می توانند کار را انجام دهند نیز وجود دارد.

پس از این مرحله پیله های ابریشم را که در این وضعیت پیک می نامند، داخل دیگ های آب جوش چدنی به نام پاتیل قرار داده و با هم زدن پیله ها در درون پاتیل، باعث جمع شدن تارهای ابریشم در روی آب می شوند. پس از آن تار ها را از دیگ گرفته و از درون فلزی مخصوص، عبور می دهند و پس از آن با عبور دادن این تارها از روی یک قرقره چوبی، تارهای ابریشم را کلاف می کنند. ابریشم خامی که در این مرحله تهیه شده است را با آب سرد، آبکشی کرده و سپس خشک می کنند.

چله کشی در ابریشم بافی سنتی

برای این کار در صنعت ابریشم بافی سنتی، از روشی به نام چله دوانی استفاده می شود. به این صورت که به تعداد مورد نیاز پایه های چوبی را با فاصله حدود ۲۰ سانتی متر در 1.5 متر در زمین قرار می دهند. و پس از آن نخ های ابریشمی را با هم کشیده و به ترتیب از میله اول پیچیدن را آغاز می کنند. انجام این کار تا زمانی ادامه پیدا می‌کند که تعداد تار ها به ۸۰ عدد برسد. در صنعت ابریشم بافی هر ۸۰ تار یک چله به شمار می آید و برای بافت ابریشم از ۱۰ عدد چله استفاده می شود. پس از آن تارها را به صورت یک کلاف بزرگ جمع کرده و بر روی دستگاه ابریشم بافی سوار می کند و سپس تارهای ابریشم گلوله شده را از بین نخ های پنبه ای که به نی متصل هستند، عبور می دهند.

پس از آن که دار ابریشم بافی سنتی آماده شد، بافنده می تواند با فشار پدال باعث بازشدن تارها از هم شود و با عبور پود از بین آنها به وسیله ماکو، کار بافت را شروع کند. پس از عبور پود از بین تارها با شانه بر روی پود ها کوبیده و باعث تراکم بافت می شود. به همین ترتیب با تکرار این مراحل پارچه ابریشمی بافته می شود.

موارد مصرف ابریشم بافی

از مهمترین مصارفی که امروزه از پارچه های ابریشمی که به صورت سنتی تولید می شود می توان لبه یقه، سرآستین و پیش سینه لباس های محلی را نام برد.

کلام آخر

ابریشم بافی سنتی به عنوان یکی از صنایع دستی با قدمتی چندین هزارساله ، خوشبختانه هنوز نیز با وجود سختی های فراوان و رقبای زیادی که در صنعت پارچه بافی دارد، به حیات خود ادامه می دهد و با استفاده از دارهای سنتی و وسایل و ابزاری که با ابتدایی ترین تجهیزات ساخته می شوند، همچنان مشتریان بسیاری در تولیداتی از قبیل لباس های محلی و سنتی اقوام مختلف دارد.